Blog

To bi naime zahtijevalo beskonačan broj beskonačnih odbitaka da ih se učini konačnim. Postojao bi beskonačan broj konačnih ostataka koji ne bi bili određeni teorijom. Takva jedna teorija ne bi imala snagu predviđanja, jer se nikad ne bi moglo izmjeriti sveukupan beskonačan broj parametara. Međutim, 1971. je Gerard’t Hooft pokazao da se jedan jedinstven model elektromagnetskog i slabog međudjelovanja, što su ga ranije bili predložili Abdus Ealam i Steven Weinberg, ipak može renormalizirati sa samo nekim konačnim brojem beskonačnih odbitaka.

U Salam-Weinbergovoj teoriji, foton — čestica sa spinom 1 – udružen je s tri druga partnera spina 1, nazvanih W+ , W” i Z°. Teorija je predviđala da se na vrlo velikim energijama ove četiri čestice ponašaju na sličan način. Međutim, za objašnjenje činjenica da na nižim energijama foton ima masu mirovanja nula, dok su naprotiv sve tri druge čestice, W, W i Z° vrlo masivne, prizvana je u pomoć pojava zvana spontano lomljenje simetrije. Niskoenergetska predviđanja teorije značajno dobro su se slagala s promatranjima, što je vodilo Švedsku akademiju da 1979. dodijeli Nobelovu nagradu za fiziku Salamu, Weinbergu i Sheldonu Glashowu, koji je također oblikova sličnu jedinstvenu teoriju.

Međutim, i sam Gla-show je bio iznio opasku kako se Nobelov komitet pritom prilično kockao, jer još nemamo čestični akcelerator dovoljno visoke energije za provjeru teorije u uvjetima kada ujedinjenje elektromagnetskih sila (nošenih fotonima) i slabih sila (nošenih W+ , W i Z° česticama) stvarno i nastupa. Dovoljno jaki ubrzivači bit će gotovi za nekoliko godina, i većina fizičara je uvjerena da će oni potvrditi Salam-Weinbergovu teoriju.* Uspjeh Salam-Weinbergove teorije doveo je do potrage za sličnom renormalizirivom teorijom jakog međudjelovanja.

Već se dosta rano uvidjelo da proton i drugi hadroni, poput pi-mezona, ne bi mogle biti prave ele-mentalne čestice, već da bi morale biti neka vezna stanja drugih, elementarnijih čestica, zvanih kvarkovi.

Čini se da ovi imaju neobično svojstvo da, premda se mogu slobodno gibati unutar hadrona, izgleda da je nemoguće pribaviti samo jedan jedini izdvojeni kvark; uvijek su ili u skupinama po tri (npr. proton ili neutron) ili u parovima kvark-antikvark (npr. pi-mezon) Za objašnjenje to- *Ovaj je članak napisan prije nego se to doista i ostvarilo.

Naime, W i Z čestice otkrivene su 1983. nakon što je proradio novi CERN-ov akcelerator, a za to otkriće dobiše Nobelovu nagradu 1984. Carlo Rubbia i Simon van der Meer, koji su bili na čelu skupine istraživača u CERN-u. Osoba koju je nagrada mimoišla bio je ‘t Hooft ga, kvarkovima je pridodano svojstvo zvano boja. Valja naglasiti da ta riječ “boja” nema ništa zajedničkog s našim uobičajenim viđenjem boje; kvarkovi su premaleni da bi se vidjeli u vidljivoj svjetlosti. To je samo jedno prikladno ime.

Zamisao je da kvarkovi dolaze u tri boje — zelenoj, crvenoj i plavoj — ali da neko izolirano vezno stanje, kakvo je hadron, mora biti bezbojno, i to ili kombinacija crvenog, zelenog i plavog, kao što je slučaj kod protona, ili mješavina crvenog i anticrvenog, zelenog i antizelenog, plavog i antiplavog, što je slučaj kod pi-me-zona. Pretpostavlja se da jaka međudjelovanja između kvar-kova nose čestice spina 1 zvane gluoni, nešto poput čestica koje nose slabo međudjelovanje.

Gluoni također imaju boju, a zajedno s kvarkovima pokoravaju se renormalizirivoj teoriji zvanoj kvantna kromodinamika ili skraćeno QCD. Posljedica postupka renormalizacije je ta da djelatna konstanta vezanja u teoriji zavisi o enegiji pri kojoj je mjerena, a na vrlo visokim energijama opada na nulu. Ova pojava poznata je kao asimptotska sloboda.

To znači da se kvarkovi unutar hadrona ponašaju gotovo poput slobodnih čestica pri visokoenergetskom sudaru, tako da se smetnje u njihovom ponašanju mogu uspješno obrađivati teorijom smetnji. Predviđanja teorije smetnji su u razumno kvalitativnom slaganju s promatranjem, ali još uvijek se ne može doista izjaviti da je teorija eksperimentalno potvrđena. Pri niskim energijama, djelatna konstanta vezanja postaje vrlo velika i teorija smetnji se ruši. Izražene su nade da će to “infracrveno ropstvo” objasniti zašto su kvarkovi uvijek zatvoreni u bezbojno vezno stanje, no dosad još nitko nije mogao pokazati da je ta nada uvjerljiva.

A OVIM STRANICAMA želim razmotriti mogućnosti dostizanja cilja teorijske fizike u ne tako dalekoj budućnosti: recimo pri kraju stoljeća. Pod tim podrazumijevam neku potpunu, dosljednu i jedinstvenu teoriju fizičkih međudjelovanja, koja bi teorija opisivala sva moguća promatranja. Dakako, kad se daju takva predviđanja treba biti vrlo oprezan. Već smo najmanje dvaput bili pomislili da smo se našli na pragu konačne sinteze.

Početkom ovog stoljeća vjerovalo se da se sve može razumjeti pomoću mehanike kontinuuma. Sve što je bilo potrebno bilo je izmjeriti neke brojeve, koeficijente elastičnosti, viskoznosti, vodljivosti i tako dalje. Ova je nada zasjenjena otkrićem građe atoma i kvantnom mehanikom. Zatim, kasnijih dvadesetih godina ovoga stoljeća, Max Born je skupini znanstvenika u posjetu Gottingenu bio rekao da “je s fizikom kakvu poznamo za šest mjeseci gotovo.”

To je rečeno kratko nakon otkrića Diracove jednadžbe, Paula Diraca, ranijeg nositelja ove iste katedre. Diracova jednadžba upravlja ponašanjem elektrona. Bilo se očeki-. valo da će neka slična jednadžba upravljati protonom, jedinom drugom, navodno elementarnom, česticom poznatom u to doba. Međutim, otkriće neutrona i nuklearnih sila izdalo je te nade. Mi zapravo danas znamo da ni proton ni neutron nisu elementarni već da su građeni od još sitnijih čestica.

Ipak, velik je napredak postignut tijekom posljednjih godina, i kao što ću opisati ovdje, postoje neki temelji za oprezni optimizam da će se možda ugledati neka potpuna teorija još unutar životnoga vijeka nekih od onih koji čitaju ove stranice. Čak i ako dosegnemo potpunu jedinstvenu teoriju, nećemo moći donositi detaljna predviđanja, osim u nekim najjednostavnijim situacijama. Na primjer, nama su već sada poznati fizikalni zakoni koji upravljaju svim iskustvenim događanjima svakodnevnoga života.

Kako je Dirac naglasio, njegova jednaždba je temelj “većine fizike i cjelokupne kemije”. Pa ipak, u stanju smo riješiti tu jednadžbu samo za najjednostavniji od jednostavnih slučajeva, za vodikov atom koji se sastoji od protona i elektrona. Za složenije atome s više elektrona, a da i ne spominjemo molekule, prisiljeni smo pribjeći aproksimacijama i intuitivnim procjenama sumnjive vrijednosti. Za makroskopske sustave sastavljene od 1023 ili slično čestica, moramo upotrijebiti statističke metode i napustiti svaku nadu u točno rješenje tih jednadžbi. Premda su nam načelno poznate jednadžbe koje upravljaju cjelokup-nom biologijom, nismo nipošto u stanju svesti proučavanje ljudskog ponašanja na primijenjenu matematiku.

Što bismo podrazumijevali pod imenom neke potpune i jedinstvene teorije fizike? Naša nastojanja pri izradbi modela fizičke stvarnosti obično se sastoje iz dva dijela: 1. Od nekog skupa područnih zakona kojima se poko ravaju razne fizičke veličine. Ti su zakoni obično izražavaju u obliku diferencijalnih jednadžbi. 2. Od skupova graničnih uvjeta koji nam izriču stanje nekih područja svemira u nekom vremenu i koji se učinci kasnije šire u njih iz ostatka svemira.

Mnogi bi ljudi rekli da je uloga znanosti ograničena na prvo od gore navedenoga te da će teorijska fizika postići svoj cilj kad dobije potpuni skup područnih fizikalnih zakona. Oni smatraju da pitanje graničnih, početnih uvjeta spada u područje metafizike ili religije. Na neki način, takav stav je sličan stavu onih koji su u ranijim stoljećima obeshrabrivali znanstvena istraživanja govoreći kako su sve prirodne pojave božje djelo i ne bi ih se smjelo preispitivati.

Mislim da su početni uvjeti svemira jednako tako prikladan predmet znanstvenog proučavanja i teorija, kao što su i područni fizikalni zakoni. Nećemo imati potpunu teoriju prije nego li učinimo više od pukog izrijeka da “su stvari kakve jesu, jer su bile kakve su bile.” Pitanje osobitosti početnih uvjeta u uskoj je svezi s pitanjem proizvoljnosti područnih fizikalnih zakona: Neka se teorija ne bi mogla smatrati za potpunu ako bi sadržavala izvjestan broj podesivih parametara, poput masa ili konstanti vezanja, kojima bi se mogle pridodati po volji bilo koje vrijednosti. U stvari, čini se da ni početni uvjeti ni vrijednosti parametara u teoriji nisu proizvoljni već su nekako vrlo pažljivo odabrani ili izvađeni.

Na primjer, kad razlika u masama protona i neutrona ne bi bila otprilike dvije mase elektrona, ne bi se moglo održati na okupu stotinu i više stabilnih čestica koje grade elemente i koji su osnova kemije i biologije. Slično tome, kad bi gravitacijska masa protona bila neznatno drukčija, ne bi bilo zvijezda u koje bi se te čestice mogle ugraditi, a kad bi početno širenje svemira bilo samo malo sporije ili samo malo brže, svemir bi ili doživio kolaps prije nego bi se takve zvijezde razvile ili bi se širio tako brzo da se zvijezde nikad ne bi ni stigle oblikovati postupkom gravitacijskog zgušnjavanja.

Dakako, neki su ljudi otišli tako daleko da su ova ograničenja, što se postavljaju na početne uvjete, uzdigli u status načela, tako zvanog antropskog načela koje se može parafrazirati kao: “Stvari jesu kakve jesu, budući da smo mi tu.” Prema jednom shvaćanju tog načela, postoji vrlo velik broj raznih, odvojenih svemira s različitim vrijednostima fizikalnih parametara i različitim početnim uvjetima.

Većina tih svemira neće osiguravati prave uvjete za razvoj tako složenih ustroja kakav je inteligentan život. Samo će u jednom malom broju njih, s uvjetima i parametrima poput ovih u našem svemiru, inteligentnom životu biti moguć razvoj sve do pitanja “zašto je svemir takav kakvog promatramo?”

Odgovor je, dakako: kad bi bio drukčiji, ne bi bilo nikoga tko bi postavljao to pitanje. Antropsko načelo nudi neku vrstu objašnjenja za mnoge spomena vrijedne brojčane odnose što su ustanovljene među vrijednostima raznih fizikalnih parametara. Međutim, to nije potpuno zadovoljavajuće; ne možemo se oteti dojmu da tu postoji neko dublje objašnjenje. Također, to ne može objasniti sva područja svemira.

Na primjer, naš Sunčev sustav sigurno je preduvjet za naše postojanje, kao što je to i neka ranija generacija bližih zvijezda u kojima nuklearnom sintezom bijahu proizvedeni teški elementi našeg tijela. Moguće je čak da je za naše postojanje bila potreba i čitava Galaktika. Ali ne izgleda nam očitom neka potreba za postojanjem drugih galaktika, a kamoli milijuna milijuna njih otprilike ravnomjerno raspoređenih diljem promatranog svemira. Vrlo je teško povjerovati da je takva građa svemira, ta njegova homogenost najvećih razmjera, određena nečim tako perifernim kakve su tamo neke složene molekulne tvorbe na malenom planetu, uz vrlo prosječnu zvijezdu na rubu jedne posve tipične, ni po čemu istaknute, spiralne maglice

HTJELI – NE HTJELI, svijet u kojem živimo znatno se promijenio u posljednjih sto godina, a vjerojatno će se još jače promijeniti u idućih sto godina. Neki ljudi rado bi zaustavili te promjene, i vratili se u nešto što im se čini kao čišća i jednostavnija vremena. Ali, kako nas povijest uči, prošlost nije bila tako čudesna. Nije bila tako loša za privilegiranu manjinu, iako su se i oni morali snalaziti bez suvremene medicine, a rađanje je bilo vrlo opasno za žene.

A velikoj je većini čovječanstva život bio loš, grub i kratak. Međutim, čak i kad bismo to htjeli, ne bismo mogli vratiti uru u ranija vremena. Znanje i vještine ne mogu se samo tako zaboraviti. Ne možemo spriječiti ni daljnji napredak ubuduće. Čak i kad bi se potpuno ukinulo državno financiranje istraživanja (a sadašnja vlada radi na tome koliko može), sama sila konkurencije ipak bi se pobrinula za napredak tehnologije.

Štoviše, ne može se spriječiti radoznale glave da razmišljaju o temeljnim prirodnim znanostima, plaćali ih za to ili ne. Jedini način da se spriječi daljnji razvoj bila bi globalna totalitarna država koja bi sprečavala sve novo, no ljudska domišljatost i inicijativa takve su da ni to ne bi uspjelo. Sve bi to samo usporilo promjene. Prihvatimo li da ne možemo spriječiti da znanost i tehnologija mijenjaju naš svijet, možemo bar pokušati osigurati da promjene koje izazovu budu u pravom smjeru.

U demokratskom društvu to znači da javnost mora posjedovati osnovno razumijevanje prirodnih znanosti, kako bi mogla donositi kvalificirane odluke, a ne ostavljati ih samo u rukama stručnjaka. U ovom trenutku javnost ima o znanosti prilično podvojena stajališta. Počela je očekivati da se nastavi stalan rast životnog standarda do kojega je doveo napredak znanosti i tehnologije, ali je prema znanosti i nepovjerljiva jer je ne razumije. To se nepovjerenje vidi i u karikaturalnom prikazu ludih znanstvenika koji u svojim laboratorijima pokušavaju proizvesti Frankensteina.

Ono je i važan element pozadine potpore zelenim strankama. Ali javnost također pokazuje i velik interes za znanost, osobito astronomiju, što se vidi i po velikoj gledanosti televizijskih serija kao što je Kosmos i popularnosti znanstvene fantastike. Što bi se moglo učiniti da taj interes bude koristan i da javnosti dade znanstvenu podlogu koja joj treba da bi mogla donositi mjerodavne odluke o temama poput kiselih kiša, efekta staklenika, nuklearnom oružju i genetskom inženjeringu? Jasno, temelj je ono što se uči u školama. Ali u školama se znanost često predstavlja na nezanimljiv način. Djeca je uče mehanički da bi prošla ispite, ali ne vide koliko je važna za svijet u kojem žive.

Štoviše, prirodne se znanosti često uče u obliku jednadžbi. Iako su jednadžbe koncizan i točan oblik opisivanja matematičkih zamisli, one većinu ljudi zastrašuju. Kad sam nedavno pisao jednu popularnu knjigu, rekli su mi da će svaka jednadžba koju u nju stavim prepoloviti prodaju. Stavio sam samo jednu jednadžbu, Einsteinovu E=mc 2 ; možda bih bez nje prodao dva puta više primjeraka. Znanstvenici i inženjeri skloni su izražavanju svojih zamisli u jednadžbama, jer moraju znati točne vrijednosti količina.

Ali ostalima je dovoljno kvalitativno dohvatiti znanstveni pojam, a to se može prenijeti riječima i dijagramima, bez upotrebe jednadžbi. Znanost koje se uči u školi može dati osnovni okvir. Ali napredak znanosti sada je tako brz da uvijek ima novih otkrića koja su se dogodila otkad smo bili u školi ili na sveučilištu. O molekulnoj biologiji i tranzistorima nisam učio u školi, a genetički inženjering i računala su dvije novine za koje je najvjerojatnije da će u budućnosti promijeniti naš način života.

Knjige i članci u časopisima koji na popularan način govore o znanosti mogu pomoći da se objasne novi pomaci, ali i najuspješniju knjigu pročita samo mali dio pučanstva. Samo televizija dostiže doista masovnu publiku. Ima na televiziji vrlo dobrih znanstvenih emisija, no neke druge prikazuju znanstvena čuda jednostavno kao magiju, bez objašnjenja ili uklapanja u okvir znanstvenih ideja. Producenti televizijskih znanstvenih programa trebali bi shvatiti kako im je dužnost i da odgajaju javnost, a ne samo da je zabavljaju. O kojim će temama koje se tiču znanosti javnost morati odlučivati u bliskoj budućnosti? Daleko je najhitnija ona o nuklearnom oružju. Ostali svjetski problemi, poput opskrbe hranom ili efekta staklenika relativno su sporijeg djelovanja, no nuklearni rat mogao bi značiti kraj svih ljudskih života na Zemlji u samo nekoliko dana.

Popuštanje napetosti između Istoka i Zapada na kraju hladnog rata značio je da se strah od nuklearnog rata povlači iz ljudske svijesti. Ali opasnost je još uvijek tu, dok god ima dovoljno oružja da se višestruko pobije cijelo svjetsko pučanstvo. U bivšem Sovjetskom Savezu i u Americi nuklearno je oružje još uvijek usmjereno tako da može udariti sve veće gradove nas sjevernoj polulopti. Dovoljna bi bila neka kompjuterska pogreška ili pobuna nekih od ljudi koji rukuju tim oružjem da se pokrene svjetski rat. Još više zabrinjava to što sada relativno manje države nabavljaju nuklearno oružje.

Velike su se sile ponašale donekle odgovorno, no ne možemo imati toliko povjerenja u manje države poput Libije, Iraka, Pakistana, pa i Azerbajdžana. Opasnost i nije toliko u samom nuklearnom oružju kakvo bi se uskoro moglo naći u rukama takvih država, jer bi ono bilo prilično primitivno, iako bi ipak moglo pobiti milijune ljudi. Opasnost je u tomu što bi nuklearni rat između dviju malih zemalja mogao uvući i velike sile i njihove goleme nuklearne arsenale.

Vrlo je važno da javnost shvati tu opasnost i da pritisne na sve vlade da pristanu na velika smanjenja oružja. Možda i nije praktično moguće potpuno ukloniti sve nuklearno oružje, no pogibelj možemo smanjiti tako što ćemo mu smanjiti broj. Uspijemo li izbjeći nuklearni rat, još uvijek ima opasnosti koje nas sve mogu uništiti. Postoji crni vic da je razlog zašto nam se još nije javila neka izvanzemaljska civilizacija u tome što su sve civilizacije koje dođu do našeg stupnja razvoja sklone same sebe uništiti. Ali ja imam dovoljno vjere u zdrav razum javnosti da vjerujem kako bismo mogli dokazati da to nije točno.

ETIOPATOGENEZA
U uslovima neadekvatne imunološke odbrane organizma i prisustva potencijalnih senzibilizatora u radnoj sredini kod eksponovanih radnika može doći do pojave angioedema (reakcije patogentski analogne urtikariji), koja se odigrava na submukozi tkiva gornjih disajnih puteva.

KLINIČKA SLIKA
Faringealni angioedem – izaziva otežano gutanje. Laringealni angioedem – izaziva gušenje i kašalj i može neposredno ugroziti život bolesnika.

Angioedem može trajati 1 do 72 sata. Prognoza bolesti je dobra ukoliko se brzo dokaže uzročno posledična povezanost simptoma sa noksama na radnom mestu i usledi promena radnog mesta. Kao komplikacija je moguć anafilaktički šok sa zahvatanjem RES-a, KVS-a, GIT-a i nervnog sistema.

DIJAGNOZA
Radna anamneza – Prisustvo materija na radnom mestu za koje se zna da mogu delovati alergogeno Anamneza bolesti – Prisustvo recidivantnog angioneurotičnog edema gornjih disajnih puteva. Klinička slika Imunološki testovi Povećane vrednosti IgE. Pozitivna kožna reakcija na materijal sa radnog mesta. Pozitivan bronhoprovokacioni test sa istim alergenom (pojava Kvinkeovog edema).

KRITERIJUMI ZA PROFESIONALNO OBOLJENJE
Angioneurotski edem gornjih disajnih puteva je jedino oboljenje gornjih disajnih puteva koje se nalazi na listi profesionalnih bolesti u našoj zemlji. Kruterijumi za priznavanje su sledeći:

• Dokaz o intenzitetu i trajanju ekspozicije – Da je radnik obavljao poslove ili se nalazio na radnom mestu gde postoji ekspozicija alergogenim materijama.

• Klinička slika recidivantnog angioneurotskog edema gornjih disajnih puteva pri ekspoziciji materijama s radnog mesta (potvrđena nalazom specijaliste za uho, grlo i nos)

• Pozitivni kožni testovi na materijale s radnog mesta ili pozitivan specifični IgE u serumu.

TROVANJE HLOROM Gasoviti hlor je veoma reaktivan gas, neprijatnog mirisa koji guši i nadražuje. Pod pritiskom prelazi u žuto-zelenu tečnost. Tečni hlor pri isparavanju daje sa vodenom parom hlorovodoničnu i hipohlornu kis. Glavni izvor u industriji jeste proizvodnja hlora putem elektrolize kuhinjske soli i putem oksidacije HCl.

IZVORI TROVANJA
1. Pri proizvodnji hlora i njegovih derivata
2. U hemiskoj i farmaceurskoj industriji
3. Pri hlorisanju vode za piće
4. Pri dezinfekciji zagađenih voda
5. Pri dekolorisanje u industriji hartije i tekstila
6. U drvnoj industriji

TOKSIKOKINETIKA APSORPCIJA
Hlor prodire u organizam inhalacijom.

TRANSFORMACIJA
U kontaktu sa tkivom i vlagom u disajnim putevima nastaju hlorovodonična kiselina i hipohlorasta kiselina koja se dalje razlaže na hlorovodonik i nascentni O2. -Kaustično dejstvo – imaju hlorovodonična i hipohlorasta kiselina (izazivaju koagulacionu nekrozu). -Oksidativno dejstvo – ima nascentni kiseonik (predstavlja protoplazmatski otrov). -Reakcije sa SH-grupama i disulfidnim vezama proteina – Ostvaruju gas hlor, hovodonična i hipohlorasta kiselina, kao i nascentni kiseonik

TOKSIKODINAMIKA
1. Iritativno dejstvo na kožu i sluzokože RES-a i oka Dolazi do oštećenja alveolokapilarne membrane sa oslobađanjem endogenih amina i ekstravazacijom plazme ili celokupne krvi u intersticijalni prostor i alveole što dovodi do Toksičnog edem pluća.
2. Refleksni spazam larinksa i bronhija sa paralizom disanja – Visoke koncentracije.
3. Refleksno zaustavljanje rada srca – Visoke koncentracije 4. Nadražaj simpatikusa – Vazokonstrikcije na periferiji uz vazodilataciju krvnih sudova u plućima.

KLINIČKA SLIKA PERAKUTNO TROVANJE – Kratak grčeviti ekspirijum – Laringospazam – Presanak disanja – Cijanoza – Nekontrolisani pokreti – Gubitak svesti – Ubrzan puls – Prestanak rada srca – Smrt TEŠKO AKUTNO TROVANJE
1. AKUTNI STADIJUM
3. STADIJUM EDEMA PLUĆA – Nakon 6-24 h – Zaustavljanje disanja na nekoliko sekundi – Učestalo, površno i neregularno disanje – Cijanoza – Iritacije gornjih disajnih puteva, očiju i kože
2. LATENTNI STADIJUM – Bez ili sa oskudnim simptomima – Kašalj sa iskašljavanjem – Dispneja – Cijanoza i Tahikardija – Šok – Gađenje, Povraćanje i Dijarea SREDNJE TEŠKO AKUTNO TROVANJE – Pečenje u očima, nosu i ždrelu – Bol iza grudne kosti – Osećaj gušenja – Jak strah – Spazmodični kašalj – Opšta slabost – Glavobolja – Bol u trbuhu – Muka i povraćanje -Ubzano i otežano disanje – Cijanoza – Edem pluća – Posle 2-3 sata LAKO AKUTNO TROVANJE – Crvenilo vežnjača – Crvenilo grla – Osećaj pritiska u grudima – Dispneja – Bronhitis – Blagi emfizem HRONIČNO TROVANJE – Konjuktivitis i Blefaritis – Rinitis, Faringitis i Laringitis – Hronični bronhitis – Hlorne akne na koži – Erozija zubne gleđi – Gastrointestinalni poremećaji – Opstruktivni poremećaji plućnih funkcija (Usled intersticijalnog edema i bronhospazma)

LEČENJE Akutno trovanje
1. Prekid dalje ekspozicije, skidanje, utopljavanje, hospitalizacija i apsolutni mir
2. Osloboditi disajne puteve i pokušati sa veštačkoim disanjem
3. Dati ovlaženi kiseonik što pre (u manjim koncentracijam i ne pod pritiskom)
4. Medikamentozna terapija (bronhodilatatori, diuretici, kortikosteroidi, antibiotici i dr.) Hronično trovanje 1. Simtomatska terapija OCENA RADNE SPOSOBNOSTI Kod lakog akutnog trovanja – privremena nesposobnost za rad traje 3-7 dana. Kod srednje teškog i teškog akutnog trovanja – posle završetka lečenja (traje i do 2 meseca), radnika treba privremeno udaljiti sa poslova gde postoji kontakt sa hlorom i drugim nadražljivim gasovima i prašinom za izvesni period. U ovom periodu treba izbegavati i teško fizičko naprezanje i nepovoljne klimatske faktore. Kod hroničnog trovanja sa izraženim manifestacijama i u slučajevima nastanka trajnih sekvela na RES-u radnika treba trajno isključiti iz kontakta sa hlorom, prašinom i drugim materijama koje nadražuju disajne puteve. Fizička opterečenja su ograničena i zavise od stepena poremećaja plućnih funkcija. Isključenje daljeg kontakta sa hlorom je indikovano i u slučaju pojave kožnih oštećenja.

1. TROVANJE OLOVOM
• Olovo je sivkasto-plav mek metal koji se u jedinjenjima pretežno nalazi u dvovalentnom obliku.
• Na vazduhu lako oksidiše u olovni oksid koji predstavlja i najveću opasnost od trovanja.
• U prirodi se retko nalazi kao čist, najvažnije olovne rude su Galenit, Cerusit i Anglezit.
• MDK za olovo je 0,15 mg/m3 .

IZVORI EKSPOZICIJE
1. U topionicama, livnicama i akumulatorkoj industriji (najčešća trovanja).
2. U industriji nafte (Olovni tetraetili i tetrametil dodaju se bezinu kao antidetonatori).
3. Pri proizvodnji elektroda i zavarivanju.
4. U gumarskoj industriji i prizvodnji električnih kablova.
5. Proizvodnja i upotreba zaštitnih boja i lakova (zaštita od korozije, bojenje brodova, mostova i metala).
6. Proizvodnja pesticida i eksploziva – Olovni arsenat i azid.
7. Proizvodnja olovnog stakla – Olovni borat.
8. Izrada keramičkih i grnčarskih proizvoda – Olovni silikat.
9. U izradi fotografija i litografiji – Olovni nitrat.
10. U štamparijama (izrada štamparskih slova, pigmenata i dr.) – Olovni acetat.

TOKSIKOKINETIKA APSORPCIJA
• Apsorpcija preko respiratornog trakta je glavni put unošenja olova u profesionalnim uslovima.
• Preko digestivnom trakta olovo se unosi hranom, vodom i prljavim rukama.
• Apsorpcija preko kože moguća je samo u slučaju ekspozicije tetraetil i tetrametil olovu.

DISTRIBUCIJA
Nakon apsorpcije olovo se transportuje krvlju, najvećim delom vezano za eritrocite (oko 95%), zatim za albumine plazme i najmanjim delom u obliku jona ili vezano sa niskomolekulskim proteinima (difuzibilna frakcija). Samo deo olovo u jonizovanom stanju je odgovorno za toksične efekte. Olovo se u početku vezuje za opnu eritrocita, odakle prodire u eritrocit i vezuje se najvećim delom za hemoglobin (oko 90%), a manji deo za proteine niske molekulske mase (slični metalotioneinima). Oko 90% čitavog tereta olova u organizmu deponuje se u kostima.

Od toga najveći deo predstavlja ireverzibilnu frakciju, vezanu u korteksu dugih kostiju, a ostatak je reverzibilna frakcija koja se može redistribuirati promenom pH, helatima, alkoholom, traumom i sl. Znatno manja količina olova akumulira se u mekim tkivima (jetra, bubreg, pluća, slezina). Biološki poluživot olova u krvi je oko 20 dana, u mekim tkivima i reverzibilnoj frakciji u kostima 30-40 dana, a u ireverzibilnoj frakciji 10-20 god. ELIMINACIJA Oko 76% olova iz organizma eliminiše se preko bubrega, preko GIT-a se eliminiše oko 16% olova, dok su ostali putevi eliminacije od manjeg značaja (žuč, znoj, mleko, kosa, nokti, zubi). TOKSIKODINAMIKA Toksičnost se prvenstveno vezuju za inerakciju olova sa brojnim enzimima koji sadrže sulfhidrilne grupe pri čemu nastaju merkaptidi, a sami enzimi gube svoju funkciju (inaktivišu se). Izaziva: I – Anemija Do nastanaka anemije kod trovanja olovom dolazi iz više razloga. Olovo:

1. Inhibiše dehidratazu delta-amino-levulonske kiseline, – Enzima koji regulišu biosintezu hema kao posledica čega dolazi do gomilanja ΔALA, Koproporfirina i Protoporfirina u Er, plazmi i urinu. Nagomilana ΔALA autooksidacijom stvara slobodne radikale.
2. Otežava ugradnju gvožđa u hem – Što dovodi do gomilanja Fe i pojave Sideroblasta u kosnoj srži, odnosno Siderocita u perifernoj krvi.
3. Inhibiše enzime koji razgrađuju ribozomalnu RNK u eritrocitima – Što dovodi do gomilanja nepotpuno razgrađenih ribozoma u vidu bazofilnih punktacija – BPE
4. Izaziva hemolizu eritrocita – Poremećaji u sazrevanju Er stvaraju defektne eritrocite koji brže i lakše podležu hemolizi. Pored toga olovo oštećuje i zdrave Er formiranjem Haptena na njihovoj površine koji pokreću imunološku reakciju.

II – Olovna encefalopatija Do oštećenja CNS-a verovatno dolazi usled poremaćaja funkcije brojnih enzima u neuronima, što izaziva niz poremećaja kao što su:
1. Promene u permeabilitetu membrane nervne ćelije (inhibicija ATP-aze);
2. Smanjenje sadržaja Acetilholina, GAMAaminobuterne kiseline, Dopamina i Noradrenalina

III – Olovna motorna neuropatija Dejstvom olovan na PNS nastaje Masivna aksonska degeneracija koja više zahvataju proksimalne delove (Promene izraženije na gornim ekstremitetima). Smatra se da ovi poremećaji nastaju usled neurotoksičnog delovanja ΔALA-e koja se gomila u prisustvu olova i koja autooksidacijom stvara slobodne radikale koji dovode do oštećenja. Promene se selektivno javljaju na motornom neuronu (pareze i paralize) sa neznatnim ispadima u senzibilitetu.

IV – Spazam glatkih mišića krvnih sudova i creva Nastanak spazma glatkih mišića krvnih sudova i creva nije potpuno razjašnjen. Moguća objašnjeja su:
1. Direktno dejstvo olova na mišićna vlakna
2. Indirektno delovanje preko plexus myentericusa;
3. Spazogeno delovanje ΔALA-e;
4. Nakupljanje mlečne kiseline.

• Kao posledica spazama javlja se Bledilo, Hipertenzija, Olovne kolike i Pad glomerulske filtracije.
V – Olovna nefropatija Razvija se Hronična intersticijalna fibroza i promename na malim krvnim sudovima (povećanje permeabilnosti i angiospazam koji dovodi do smanjenja renalne cirkulacije). Promene su naizraženije u proksimalnim tubulima i dovode do progresivnog gubljenja renalnih funkcija. Funkcionalni poremećaji ćelija proksimalnih tubula ispoljavaju se u vidu
1. Smanjenje reapsorpcije aminokiselina, glikoze i fosfata što dovodi do tz. Fankonijevog trijasa Aminoacidurija, Glikozurija i Fosfaturija sa Hipofosfatemijom.
2. Povećanje reapsorpcije urata što dovodi do Hiperurikemije.
3. Povećanje koncentracije mokraćne kis. u krvi sa taloženjem njenih kristala u tkivima – Olovni giht.

VI – Hronični intersticijalni nefritis Javlja se posle intenzivne i dugotrajne ekspozicije kao progresivno ireverzibilno oboljenje, koje se često završava letalno. Danas se takve promene javljaju još samo kod dece, koja su osetljivija.

VII – Oštećenje jetre Objašnjava se Inaktivacijom važnih intrahepatrocitnih enzima za koje se olovo vezuje, što dovodi do Poremećaja oksidativne fosforilacija, Sinteza hema i Detoksikacionih procesi u hepatocitima. Poremećaj sinteze hema dovodi do nakupljanja ΔALA-e, koja autooksidacijom stvara slobodne radikale koji dalje oštećuju ćelije jetre.

VIII – OŠTEĆENJE KOSTIJU
1. Smanjenje depozicije minerala;
2. Porast aktivnosti osteoklasta;
3. Oštećenje mitohondrija;
4. Oštećenje drugih enzimskih sistema.

IX – OŠTEĆENJE KVS-a Nema sigurnih dokaza o oštećenju KVS-a pri akutnom trovanju olovom. Kod hroničnog trovanja postoji:
1. Povećani rizik od cerebro-vaskularnog insulta;
2. Učestalija pojava hipertenzije.

Laser je izvor EM zračenja čije su talasne dužine uglavnom iz oblasti UV, IC i vidljive svetlosti, mada neki laseri mogu da emituju i jonizujuće zračenje.

• Bitne fizičke veličine vezane za lasersko zračenje su: 1. OZRAČENOST – Snaga zračenja koja pada na jedinicu površine W/ m2 2. ZRAČNA EKSPOZICIJA – Ukupna energija zračenja koja pada na jedinicu površine J/m2 LASERSKI APARATI

• Svaki laser u sebi sadrži aktivnu materiju (npr. rubin, argon, helijum, neon, rastvori organskih boja i dr.) koja je zatvorena između dva ogledala (jedno koje ima osobinu potpune refleksije i drugo koje je delimično prozračno). U aktivnu materiju se spolja dovodi ekscitaciona energija (elketrična, hemijska, optička i dr.) koja izazova prelazak atoma aktivne materije sa osnovnog na neki viši energetski nivo. Pri silasku ovih atoma na osnovni energetski nivo emituju se fotoni iste energije i u fazi jedan za drugim. Prolazeći kroz aktivnu materiju između dva ogledala, broj fotona se višestruko povećava sve dok neizbije kroz poluprozračno ogledalo u vidu tankog, pravoliniskog i strogo usmerenog zraka, određene talasne dužine (Laserski zrak).

• U zavisnosti od režima rada razlikujemo: 1. LASERE SA KONTINUIRANIM REŽIMOM RADA 2. LASERE SA IMPULSNIM REŽIMOM RADA KARAKTERISTIKE LASERSKOG ZRAČENJA 2. KOHERENTNOST- znači da je laserski snop usklađen, tj. da je prostorno i vremenski usaglašen. 3. KOLIMISANOST – znači da je laserski zrak kompaktan, zraci usmereni i paralelni ili skoro paralelni. 4. MONOHROMATIČNOST – znači da se radi o zračenju samo jedne tačno određene talasne dužine. IZVORI EKSPOZICIJE

• Povećana ekspozicija laserskom zračenju postoji u sledećim delatnostima: U građevinarstvu – Za držanje pravca u tunelogradnji – Za merenje daljine – Za nivelisanje terena U štamparijama – Kod ofset štampe – Kao optički čitači U vojne svrhe – Kad daljinomera – Za navođenje raketa U trgovini – Za očitavnje bar kodova U medicini – Za ispitivanje i lečenje oka – Za otkrivanje malignoma – Za incizije i zavarivanje tkiva – Za biostimulaciju – Za razbijanje kamena u bubregu U svakodnevnom životu – Vzuelni efekti na estradi – Očitavanje kompakt diskova BIOLOŠKO DEJSTVO LASERSKOG ZRAČENJA

• Lasersko zračenje u zavisnosti od talasne dužine i osobine tkiva, može da se: 1. Odbije od površine tkiva 2. Prođe bez znatnijeg gubitka energije 3. Raseje 4. Apsorbuje • Apsorpcija u tkivu podrazumeva pretvaranje energije fotona laserskog zračenja u neki drugi vid energije što izaziva određene biološke efekte uključujući i oštećenje tkiva naročito očiju i kože.

• Osnovni vidovi interakcije laserskog zračenja sa živim tkivom jesu: 1. ZAGREVANJE TKIVA

• Nastaje pri transformacije energije laserskog zračenja u toplotu kao posledica čega mogu da nastanu opekotine, sušenje tkiva (vaporizacija) ili ugljenisanje tkiva. 2. FOTOHEMIJSKI EFEKTI

• Nastaju kad se usled apsorpcije energije laserskog zračenja molekuli u tkivu podignu na viši energetski nivo čime se olakšava njihova interakcija sa drugim hemijskim strukturama, što izaziva oštećenje tkiva, a pri tom mogu da se stvaraju i slobodni radikali. npr. fotohemijsko oštećenje rožnjače i mrežnjače oka. 3. RASKIDANJE MOLEKULSKIH VEZA

• Nastaje kada u tkivu dođe do direktnog transfera energije laserskog zračenja u energiju koja drži molekul u celini, te nastaje raskidanje veza i cepanje molekula. 4. FLURESCENCIJA

• Pojava da posle apsorpcije energije laserskog zračenja u tkivu (kome je dodata strana supstanca), dolazi do re-emitovanja vidljive svetlosti. Ovo je našlo primenu u dijagnostikovanju tumora. 5. POJAVA UDARNOG TALASA

• Javlja se kod upotrebe lasera sa kratkim trajanjem impulsa, pri čemu se fokusiranjem postiže velika gustina snage na maloj površini, pri tom dolazi do naglog stvaranja visoke T i mehaničkog udarnog talasa što rezultira veoma velikim oštećenjima. Ovo je našlo primenu u razbijanju kamena u bubregu. 6. JONIZACIJA

• Neki laseri velike snage iz područija nejonizujućeg zračenja mogu u živom tkivu dovesti do jonizacije zbog apsorpcije više od jednog fotona u tzv. multi-fotonskom procesu.

• Električno polje (E) – nastaje oko naelektrisanih čestica u mirovanju.

• Magentsko polje (M) – nastaje oko naelektrisanih čestica u kretanju (električna struja).

• Elektromagnetna polja mogu biti: 1. Statička – javljaju se oko provodnika jednosmerne struje i oko stalnog magneta 2. Promenjiva – javljaju se oko provodnika sa naizmeničnom strujom.

• Bitne fizičke veličine koje se odnose na električna i magnetska polja jesu: 1. Jačina električnog polja – jedinica je volt po metru (V/m). 2. Jačina magnetnog polja – jedinica je amper po metru (A/m) 3. Magnetska propustljivost – u biološkom materijalu slična je kao u vazduhu. 4. Magnetna idukcija – predstavlja proizvod jačine magnetnog polja i magnetne propustljivosti ( Tesla-T). IZVORI EKSPOZICIJE PRIRODNI IZVORI E I M POLJA 1. PRIRODNO ZEMLJINO ELEKTRIČNO POLJE

• Potiče od naelektrisanja zemlje i njenog omotača i ima srednju vrednost oko 130 V/m.

• Varira u toku dana i godišnjeg doba, a zavisi i od atmosferskih prilika. 2. PRIRODNO ZEMLJINO MAGNETNO POLJE

• Potiče od zemlje kao velikog magneta.

• Horizontalna komponenta zemljinog magnetnog polja je najveća na ekvatoru, a vertikalna na polovima. VEŠTAČKI IZVORI E I M POLJA 1. RAZNI ELEKTROMAGNE
• Poebno su opasni oni velike snage koji se najviše se koriste u industriji i energetici. 2. ELEKTRIČNE INSTALACIJE

• U stanovima od toka naizmenične struje frekvence 50 Hz.

• Promenjivim E i M poljima ekstremno niskih frekfencija (ELF) od 0 do 300 Hz su u najviše izloženi 1. Zavarivači 2. Električari 3. Elektroinženjeri 4. Elektrotehničari 5. Livci 6. Radio i TV serviseri 7. Radnici na elktričnim indukcionom pećima 8. Radnici na proizvodnji električne energije 9. Radnici na održavanju prenosnih i distributivnih linija i transformatora 10. Vozovođe i radnici na održavanju električne železnice BIOLOŠKO DEJSTVO E I M POLjA PROMENJIVO ELEKTRIČNO POLJE

• Promenjivo električno polje ekstremno niskih frekvenci dovodi do stvaranja električnog polja na površini čovekovog tela i električno polje u telu koje indukuje električne struje u organizmu. • U biološkom materijalu pod dejstvom E polja dolazi do stvaranja dipola u atomima i molekulima unutar ćelija koji sa slobodnim jonima u ekstracelularnoj tečnosti teže da se postave duž linija sile električnog pollja.

• Električno polje jačine 10-30 kV/m – može da izazove: 1. OSEĆAJ DIKONFORA 2. VIBRACIJU KOSE 3. PECKANJE ISPOD ODEĆE PROMENJIVO MAGNETNO POLJE

• Promenjivo M polje prolazeći kroz tkivo dovodi do stvaranja električno polje u telu koje indukuje električne vrtložne struje u organizmu koje teku u obliku zatvorenih petlji.

• Ove struje su neujednačene, ali su najjače neposredno ispod površine tela.

• Promenjivo magnetno polje može izazvati: 1. VIĐENJE SVETLEĆIH KRUGOVA I SVETLUCANJA (svetloplavo ili svetložuto) 2. STIMULACIJA EKSCITABILNIH TKIVA 3. POREMEĆAJ RADA SRSCA – Ekstrasistole pa čak i ventrikularne fibrilacije. STATIČKO MAGNETNO POLJE

• Pri izlaganju statičkom M polju takođe se javljaju električne struje u telu čoveka usled kretanja krvi ili kretanja čoveka u polju:

• Ovakvo polje može da izazove: 1. MAGNETSKU ORJENTACIJU NEKIH MOLEKULA 2. ELEKTRONSKE INTERAKCIJE OSTALA BIOLOŠKA DEJSTVA EM POLJA 1. SKAKANJE VARNICE

• U jačem EM polju dolazi do nakupljanja elektriciteta na većim neuzemljenim predmetima. Pri dodiru ovakvih predmeta dolazi do pražnjenja elektriciteta u vidu varnica koje izazivaju peckanje i bol. 2. POREMEĆAJ RADA PES-MEJKERA

• Mogu izazvati EM polja većeg intenziteta. 3. MOGUĆE KANCEROGENO DEJSTVO

• Veliki broj istraživanja bio je usmeren na moguće kancerogene efekte E i M polja ali za sada još uvek nema dovoljno dokaza za to. Nađeno je da M polje suprimira produkciju melatonina u epifizi. Melatonin je supstance koja sprečava štetno dejstvo slobodnih radikala na DNK, što znači da je DNK pri sniženom nivou melatonina osetljiviji. MERE ZAŠTITE 1. Udavaljanje od izvora 2. Skraćenje vremena izlaganja 3. Oklapanje izvora i ekranizacija za E polja (za M polja ovo je malo efikasno, a i skupo). NORMATIVI

• Gornji dozvoljeni nivo E i M polja frekvencije 50/60 Hz za profesionalno izlaganje iznosi: 1. Za osmočasovno izlaganje 10 kV/m i 0,5 mT. 2. Za dvočasovno izlaganje 30 kV/m i 5 mT.

• Gornji dozvoljeni nivo izloženosti statičkom M polju iznosi: 1. Za dugotrajno izlaganje celog tela 0,06 T. 2. Za kratkotrajno izlaganje ili za izlaganje samo ekstremiteta 3 T.

• Dozvoljene jačine statičkog električnog polja iznosi 40 kV/m.

Profesionalne bolesti obuhvataju određene bolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajem procesa i uslova rada na poslovima odnosno radnim zadacima koje osiguranik obavlja. Iz date definicije pojma profesionalnih bolesti proizilazi:
1. Da se radi o određenim bolestima
2. Da su te bolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajem procesa i uslova rada
3. Da se taj rad i uslovi rada odnose na radno mesto odnosno poslove koje je osiguranik obavljao
4. Da je to ono radno mesto odnosno oni poslovi po osnovu kojih je osiguranik osiguran. Pravilnikom je utvrđeno 56 profesionalnih bolesti i nabrojani su poslovi pri čijem se obavljanju ove bolesti pojavljuju, kao i uslovi pod kojim se ove bolesti smatraju profesionalnim. Za postojanje profesionalne bolesti potrebno je da su ispunjeni svi uslovi predviđeni listom profesionalnih bolesti. Osnovni uslov da se jedna bolest u zakonskom smislu smatra profesionalnom jeste postojanje uzročno-posledičnog odnosa između obavljanja poslova i nastanka bolesti i da se nalazi na listi prof. bolesti Profesionalne bolesti, radna mesta odnosno poslove na kojima se te bolesti pojavljuju i uslove pod kojima se smatraju profesionalnim u našoj zemlji utvrđuju ministar nadležan za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja i ministar zdravlja, na predlog fonda.

Prijavu profesionalnih bolesti popunjava zdravstvena ustanova koja je dijagnostikovala oboljenje. Postojanje profesionalne bolesti utvrđuju organi zdravstvenog i penzijskog i invalidskog osiguranja na osnovu Liste profesionalnih bolesti, Prijave profesionalne bolesti i Medicinske dokumentacije (Ekspertiza ZZZZR iz Niša ili Novog Sada ili Instituta za medicinu rada Beograd) MEDICINSKA DEFINICIJA PROFESIONALNE BOLESTI Profesionalne bolesti predstavljaju patološka stanja nastala u neposrednoj vezi s redovnim zanimanjem radnika.

To su određene bolesti prouzrokovane uticajem procesa i uslova rada na radnika koji taj posao obavlja. To su bolesti izazvane štetnostima sa radnog mesta. KRITERIJUMI ZA UTVRĐIVANJE PROFESIONALNE BOLESTI I – KRITERIJUMI ZA UZROČNOST – Zasnivaju se na:
1. Postojanju statistički značajne povezanosti između ekspozicije štetnom agensu i oštećenja zdravlja
2. Postojanju povezanosti između intenziteta ekspozicije i veličine poremećaja zdravlja
3. Višim koncentracijama agenasa ili njihovih metabolita kod eksponovanih radnika
4. Činjenici da se slični poremećaji mogu dokazati i u eksperimentu na životinjama

II – KRITERIJUMI ZA MORFOLOŠKE I FUNKCIONALNE PROMENE

1. Sigurni kriterijumi – Znače da je pojava jedne morfološke promene na jednom organu ili sistemu dovoljna za utvrđivanje profesionalne bolesti.
2. Verovatni kriterijumi – Znače da je neko stanje ili poremećaj verovatno posledica uticaja profesionalnog štetnog faktora, ali je za utvrđivanje profesionalne bolesti potrebna i morfološka ili funkcionalna promena na bar još jednom organu ili sistemu.
3. Mogući kriterijumi – Radi se o profesionalnim bolestima za čije su utvrđivanje neophodne promene na najmanje tri organa ili sistema. III – KRITERIJUMI ZA TRAJANJE BOLESTI I VREME

EKSPOZICIJE
• Dužina izloženosti noksi može uticati na veličinu poremećaja zdravstvenog stanja pa je minimalna dužina ekspozicije kod nekih bolesti definisana u Listi profesionalnih bolesti.
• Vremensko trajanje poremećaja zdravlja je kod nekih profesionalnih bolesti definisano u Listi ali samo u slučaju kada se poremećaj može popraviti bez ikakvih posledica.

Pravilna ishrana je neophodna za održavanje dobrog zdravlja svake individue. Ona podrazumeva kombinaciju namirnica koje obezbeđuju dovoljan unos svih esencijalnih hranljivih materija neophodnih za očuvanje, obnovu i rast tkiva, a bez viška kalorija. Radna sposobnost umnogome zavisi od ishrane. Energetske potrebe su onaj unos energije iz hra-ne koji će biti u ravnoteži sa energetskom potroš-njom i koji omogućuje održavanje poželjnog nivoa fizičke aktivnost osobe. Ako je unos energije iznad ili ispod potreba pojedinca doći će do promena u energetskim depoima, a ako se neravnoteža produži promeniće se i sastav tela uz mogućnost narušenja zdravlja.

ELEMENTI UKUPNE ENERGETSKE POTROŠNJE Energetska

potrošnja u mirovanju Predstavlja količinu E koju organizam troši u stanju mirovanja pri temperaturi okoline od 20- 250 C. Ona čini prosečno oko 40% ukupno genergetskog rashoda. Njena vrednost zavisi od veličine telesne mase bez masnog tkiva, gde najveći udeo imaju mišići. Otuda i razlike u vrednosti kod muškaraca i žena, mladih i starih osoba, kao i kod osoba različite telesne mase. Energetska potrošnja u mirovanju procenjuje se na oko 105 kJ/kg/dan za muškarce, odnosno 100 kJ/kg/dan za žene.

Energetska potrošnja u toku rada Energija utošena tokom rada raste linearno sa težinom rada. Uvođenjem mehanizacije, automatizacije i robotike došlo je do ujednačavanja težine ra-da, a time i potrošnje energije među ljudima različitih profesija. Zbog toga procena energetskih potreba samo u odnosu na zanimanje nije zadovoljavajuća. Po SZO ukupna energetska potrošnja dobija se kao umnožak potrošnje u mirovanju po jedinici vremena i koeficijenta težine rada, što dozvoljava uključivanje svih dnevnih aktivnosti. Obligatorna termogeneza Predstavlja termogenezu nakon obroka. Kod nas se obično koristi termin Specifično dinamičko dejstvo hrane (SDD).

Registruje se kao povećanje metaboličke stope nakon obroka sa maksimumom jedan sat nakon obroka i prestankom četiri sata nakon obroka. Procenat povećanja je različit od 3- 25% zavisno od sastava obroka. Najmanji utrošak energije imaju čiste masti, slede UH, a najveći belančevine. FAKTORI KOJI UTIČU NA ENERGETSKU POTROŠNJU Biološke varijabile – godine, pol, telesna težina, sastav tela, genetski faktori. Fiziološka stanja- rast i razvoj, trudnoća i laktacija Patološka stanja – operativni zahvati, rekovalescencija posle infektivnih oboljenja. Spoljni faktori- ishrana, temperatura ambijenta.

ENERGETSKE REZERVE ORGANIZMA

Fosfatna jedinjenja (ATP i CP) U supramaksimalnim naporima E se prvenstveno obezbeđuje iz ATP-a, najviše tokom 1 sekunde. Stvaranje ATP iz CP obezbeđuje dodatnu energiju za maksimalne napore još samo za nekoliko sekundi. Depoi ugljenih hidratata UH dostupni kao izvor energije u organizmu nalaze se u obliku glikoze u krvi (3 g), i kao depoi gli-kogena u jetri (100 g) i mišićima (350g). Njihova ukupna energetska vrednost je 7440 kJ što je dovoljno za obavljanje umereno teških fizičkih aktiv-nosti u toku pola dana.

Nakupljanje laktata tokom rada izaziva osećaj zamora i smanjuje radni intenzitet čuvajući na taj način rezerve glikogena od iscrpljenja. Rezerve glikogena u organizmu su podložne promenama zavisno od ishrane, čime se menja i nivo rade sposobnosti. Masno tkivo Normalan udeo masti u ukupnoj telesnoj masi je do 25% kod muškaraca i 30% kod žena. Ova količina masti daje dovoljno energije za jedan do dva meseca umerenih aktivnosti. Depoi masnog tkiva nisu posebno zavisni od tipa ishrane.

Ako se u višku unesu belančevine i UH, oni se deponuju u obliku masti

MAKRONUTRIJENTI

Od svih sastojaka raznovrsnih namirnica, samo makronutrijenti (UH, masti i proteini) mogu biti iskorišćeni kao izvor energije za mišićni rad. UGLJENI HIDRATI Rezerve ugljenih hidrata u organizmu (glikoza u krvi i glikogen u jetri i mišićima) su ograničene i dovoljne za poludnevnu energetsku potrošnju pri umereno teškoj fizičkoj aktivnosti. Veći deo profesionalnih aktivnosti obavlja se na nižem nivou pri čemu se kao osnovno gorivo koriste slobodne masne kiseline i tako štede glikogenski depoi. Izostavljanje UH iz ishrane samo jedan dan, dovodi do potpunog iscrpljenja ovih rezervi, nagomilavanja ketonskih tela, gubitak vode i minerala, povećanja razgradnje telesnih proteina, hipoglikemije i znatnog smanjenja radnog kapaciteta.

Za sprečavanje ovakvih metaboličkih promena, neophodan je minimalni unos UH, u količini od 100g dnevno. Unos UH treba da obezbedi 55-60% ukupnih energetskih potre-ba, čime se obezbeđuje konpletno svako-dnevno obnavljanje rezervi UH u organizmu. Višak energije iz UH pretvara se u masti i deponuje kao trigliceridi u masnim ćelijama Namirnice nosioci UH su iz grupe žitarica, povrća i voća. Najveći deo energije trebalo bi da se obezbedi iz skroba. Namirnice kao što su žitarice, testenine, kukuruz, pirinač, krompir i pasulj su glavni izvori skroba i čine bazu tz. mediteranske ishrane koju preporučuje SZO.

MASTI

Masti deponovane u organizmu odraslog čoveka predstavljaju najveći i u uslovima normalne ishrane neiscrpni rezervoar energije. Pored toga ona ima i druge uloge, štiti vitalne organe od mehaničke traume, potkožno masno tkivo sprečava gubitak toplote u uslovima niske temperature i dr. Masti u ukupnom energetskom unosu treba da učestvuju sa 20-35%, pri čemu odnos zasićenih i nezasićenih masti treba da bude 1:2. Unos holesterola limitiran je na 300 mg dnevno po mogućnosti i manje. Povećan unos polunezasićenih masnih kiselina iz grupe Omega-3, koji se nalazi u ribama ima blagotvorno dejstvo na zdravlje, ali ne bi trebao da prelazi 10% ukupnih kalorija. BELANČEVINE

• Glavna uloga belančevina u organizmu je gradivna (obnova oštećenih delova ćelija). Učešće belančevina kao goriva u uslovima kada su glikogenske rezerve visoke je zanemarljiv (2-5%) pri čemu se uglavnom iskorištavaju cirkulišuće aminokiseline. Međutim pri dugotrajnim teškim fizičkim poslovima ili pri nedovoljnom unosu UH javlja se manjak UH-rezervi pri čemu organizam pokušava da obezbedi nove količine glikogena razgradnjom belančevina. U takvim uslovima čak 45% glikoze može da se obezbeđuje iz belančevina.

• Učešće belančevina u ukupnom energetskom unosu treba da bude 12-15%. Za većinu odraslih ljudi dovoljan je unos od 0.75 g/kg telesne mase dnevno takozvanih referentnih proteina, što podrazumeva belančevine jaja. Belančevine jaja uzete su kao referentne jer je sastav AK u njima najbolji i njima je dat indeks 100, u odnosu na jaja se procenjuje biološka vrednost drugih namirnica koje sadrže proteine npr. Riba ima indeks 70, Juneće meso 69, Pirinač 57, Pasulj i krompir 34.

• Namirnice biljnog porekla takođe sadrže esencijalne AK, ali nekompletne. Ukoliko su u ishrani glavni izvori proteina biljnog porekla planirani dnevni unos treba korigovati Faktorom neto proteinske iskoristljivosti koji iznosi 0,55 (telesna masa X 0,75 pa to uvećati za 55%).

• Kod mešovite ishrane gde belančevine životinjskog porekla učestvuje sa bar 50%, potreba za proteinima iznosi 0.8 g/kg telesne mase dnevno. Povećana potreba postoji kod dečaka između 15-18 godine (0,9 g/kg.), kao i kod teškog fizičkog rada u toplim pogonima gde se usled povećanog znojenja gubi azot.

• Kao zaključak možemo reći da osobe sa većim energetskim potrebama treba tu energiju većim delom da obezbeđuju iz ugljenih hidrata. VITAMINI

• Vitamini su grupa raznovrsnih hemijskih materija koji niti ulaze u sastav tela, niti imaju energetsku vrednost, ali koji su neophodni za funkcionisanje organizma. Do sada je poznato 13 vitamina.

• Težak fizički rad može povećati potrebu za vitaminom C, B1 i B2 VITAMIN C

• Dnevne potrebe za Vitaminom C kreću se od 10 mg (minimum za sprečavanje pojave skrobuta) do 200 mg (koliki je maksimalni kapacitet za resorpciju u tankom crevu).

• Pri teškom fizičkom radu preporučuje se unos Vitamina C u dozi od 150-350 mg. Toksični efekti visokih doza vitamina C nisu poznati osim povećane skolonosti ka stvaranju bubrežnog kamenca, ali nije registrovano ni poboljšanje zdravstvenog stanja, čak ni kod prehlada.

• Vitamin C je moćan antioksidans, koji se ne sintetiše u organizmu, ima ga u voću i povrću.

• S`obzirom da je naša ishrana siromašna u voću i povrću naročito zimi opravdanim se može smatrati dodatak vitamina C naročito u sezoni zima-proleće. VITAMIN B1 i B2

• Kao dovoljnim za za sve odrasle osobe smatraju se doze 1. Vitamina B1 – od 0,5 mg/1000 kcal, odnosno 1,0 mg kod energetskog unosa manjeg od 2000kcal 2. Vitamina B2 – od 0,6 mg/1000 kcal, odnosno 1,2 mg kod energetskog unosa manjeg od 2000kcal • Vitamini grupe B su neophodni kao koenzimi u svim reakcijama stvaranja energije, pa otuda i povećana potreba za njima u procesu rada. S`obzirom da su ovi vitamini široko rasprostranjeni u namirnicama, to je njihov unos najčešće dovoljan ako se poveća energetski unos. Toksični efekti ne postoje ali nema ni podataka da se velikim dozama postiže poboljšanje radne sposobnosti. MINERALNE MATERIJE

• Mineralne materije su neorganska komponenta tela koja čini oko 4 % ukupne telesne mase. U telu postoji preko 60 mineralnih materija, ali se bitnim smatraju samo 22, od čega su 7 takozvani makrominerali, a ostali su oligoelementi ili čak ultraoligoelementi od kojih su važniji samo neki.

• U uslovima povećanog energetskog zahteva raste i potreba za mineralnim materijama, ali i za drugim hranljivim materijama preko kojih se oni unose, što znači da nema potrebe za nekim posebnim dodavanjem minerala. Dodavanje nekih minerala je neophodno jedino u sredinama gde su voda, tlo, a time i namirnice koje se tu gaje siromašne u određenim mineralima. Takva situacija je kod nas po pitanju 1. JOD

• Endemska gušavost u nekim sredinama, što je rešeno jodiranjem soli. 2. SELEN

• Za koji još uvek nema globalne suplementacije (preporučuje se unos od 55-70 ng/dan). 3. GVOŽĐE • Pod rizikom su naročito žene u generativnom periodu između 20 i 49 godina. Pod rizikom da obole od anemije je 30-50% žena u generativnom periodu. Procenjuje se da žene kod nas unose oko 12 mg/dan gvožđa, što je ispod preporučenih vrednosti od 15 mg/dan. 4. KALCIJUM

• Nedostaje u ishrani razvijenih sredina (kod nas ga ima dovoljno). Preporuka za dnevni unos je 800 mg za muškarce i 1200 mg za žene. Potrebna količina nalazi se u litru mleka. VODA I ELEKTROLITI

• Sadržaj vode u ljudskom telu je 40-60%, od toga se u mišićima nalazi 65-70%, a u mastima manje od 25%. Od ukupne vode u organizmu unutar ćelija se nalazi 63%, a preostalih 37% su tečnosti kao krvna plazma, limfa, pljuvačka i dr.

• Ukupna količina vode u organizmu održava se u ravnoteži iako su dnevni gubici u mirovanju oko 2,5 l. Voda se gubi urinom (1500 ml), znojenjem (600 ml), preko pluća (300 ml) i fecesom (100 ml). Gubitak se nadoknađuje unosom tečnosti (1200 ml), hranom (1000 ml) i stvaranjem tečnosti tokom metaboličkih procesa (300-350 ml).

• Pri fizičkom radu ubrzava se i produbljuje disanje, a povećano je i odavanje toplote putem znojenja. Kod teškog fizičkog rada znojenjem se u toku samo jednog sata može izgubiti 2,0- 2,8 l vode. Pored toga znojenjem se gube i elktroliti Na i K (2,3-3,4 grama po litru znoja). Zbog svega ovoga kod teškog fizičkog rada neophodna je nadoknada tečnosti da bi se sprečio gubitak vode i tako izbegle posledice hipohidratacije.

• Efikasnost rehidratacije zavisi od količine i učestalosti uzimanja tečnosti, njene temperature i sastava. Što se sastava tiče najvažnije je dati vodu, može se dodati i nešto malo NaCl (10-30 mMol/l), ali oprezno jer će hipertonični rastvor izvući vodu u interstinijum. Zato se za manje gubitke preporučuje dodavanje nešto više soli u hranu.